Millî Mücâdele döneminde İtilaf Devletlerinin, Osmanlı Devleti tebâsı olan Türk milleti için bir esaret belgesi niteliğinde olan Sevr Barış Antlaşması’nın (10.08.1920) hafifletilmiş hâli olan Londra Konferansı’ndaki (21.02-12.03.1921) kararları TBMM Hükûmetine kabul ettirmek üzere Ege bölgesinde kayda değer ölçüde işgâllerde bulunan Yunanistan’ı azmettirerek 10 Temmuz 1921 tarihinde tekrar ileri harekâta başlamış, bu bağlamda gerçekleşen Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri (10-25.07.1921) diye bilinen muharebeler sonucu Afyon, Kütahya ve Eskişehir düşmüş, TBMM Garp (Batı) Ordusu da Sakarya’nın doğusunda çekilmişti.
Bu süreçte Enver Paşa (1881-1922) da her ihtimâle karşı Anadolu’ya geçmek üzere 1921 yılı yazında Batum’a gelmişti. 22.08 - 13.09.1921 tarihinde gerçekleşen Sakarya Muharebesi’nin, Başkomutan Mustafa Kemâl Paşa’nın müstesnâ sevk ve idaresindeki TBMM Ordusunun zaferiyle sonuçlanması üzerine Anadolu’ya geçme ümidi ve imkânı kalmayan Enver Paşa, Rusya’daki Ekim Devrimi (1917) sonrasında meydana gelen elverişli ortamdan yararlanarak istiklâl çabasına girişen Türkistan bölgesindeki Buhara’ya giderek oradaki bağımsızlık yanlısı yerel direniş hareketi olan Basmacıların başına geçmiştir.
Enver Paşa, Şubat 1922 ayında komutasındaki Basmacı birlikleri ile Duşanbe'yi ele geçirmiş ve oradaki Bolşevik garnizonunu esir almış, ardından Horasan üzerine yürüyerek Bolşevik birliklerinin Buhara ve Horasan'dan çekilmelerini istemiştir.
28 Haziran’da Kifirnihan Muharebesinde yaşanan yenilgi ve ardından 24 Temmuz’da da Duşanbe’nin kaybedilmesinden sonra Enver Paşa emrindeki savaşçılarla birlikte dağlara çekilir. 4 Ağustos’ta Kurban Bayramı sırasında Tacikistan'da Pamir Dağları eteklerindeki Belcivan kasabası yakınlarında yer alan Abı Deryâ köyünde bir Basmacı müfrezesi ile birlikte kıldığı Kurban Bayramı namazının ardından, daha önceden kendisinin ve bir Basmacılar müfrezesinin köyde olduğuna dair ihbar alan bir Bolşevik Rus birliği köye baskına gelirken köyün hemen dışında silahlı çatışma başlamıştır. Silahlı çatışmada Enver Paşa, yâveri Ferruh Bey ve müfrezenin tüm savaşçıları şehit olmuştur. Enver Paşa’nın şehâdeti üzerine saklanan cesedi daha sonra Çegan Tepesi eteklerindeki Belcivan’a gömülmüştür.
Bu olaydan 73 yıl sonra Eylül 1995 ayında Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in, Tacikistan’a yaptığı gezi sırasında Enver Paşa’nın naaşının Türkiye’ye taşınması gündeme gelmiş, yetkililerin olumlu sonuçlanan temaslarından sonra başkent Duşanbe'nin yaklaşık 200 km doğusundaki Belcivan kentine bağlı Obtar köyünde bulunan Enver Paşa'nın mezarı, dönemin Cumhurbaşkanlığı Başdanışmanı Münif İslamoğlu başkanlığındaki uzmanlar ve bilim adamlarından oluşan sekiz kişilik bir heyet tarafından 30 Temmuz 1996 tarihinde açılmış, Tacikistan'daki önce başkent Duşanbe'ye getirilmiş, burada Türk bayrağına sarılı tabuta konularak İstanbul'a nakledilmiş, 3 Ağustos’ta da İstanbul'a getirilen ve resmî törenle karşılanan naaşı bir gece Gümüşsuyu Askerî Hastanesi'nde tutulmuş, merhumun yıldönümü olan 4 Ağustos’ta Şişli Camii'nde sekiz imamın kıldırdığı cenaze namazının ardından Şişli'deki Abide-i Hürriyet Tepesi'nde İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Kültür Bakanlığı'nca müştereken hazırlanan Talat Paşa’nın yanındaki mezara (Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, Millî Savunma Bakanı Turhan Tayan, Devlet Bakanı Abdullah Gül, Sağlık Bakanı Yıldırım Aktuna, Kültür Bakanı İsmail Kahraman, ANAP Milletvekili İlhan Kesici ve İstanbul Valisi Rıdvan Yenişen ve Enver Paşa'nın torunu Osman Mayatepek ile merhumun diğer yakınlarının katıldığı) resmî bir törenle defnedilmiştir.
Özbekistan’ın 20. Yüzyıl şairlerinden ve Stalin’in “Repressiya” da denen “Büyük Tasfiye” projesi kapsamında sözde mahkemeler vasıtasıyla öldürttüğü SSCB boyunduruğundaki Türk illerinde yaşayan yerli ve millî aydınlardan biri olan Özbekistan’ın hamiyetli evladı Albdülhamid Süleyman Çolpan (1897-1938), “Belcivan” başlıklı şiirinde, Enver Paşa’nın şehâdetiyle başlayan dizelerini onun hayatını özetleyerek sürdürmüş ve onun trajik ölümüne ilişkin feryat içeren dizeleriyle sonlandırmıştır.
Merhum Çolpan’ın bahse konu şiiri aşağıda olup bu vesile ile Merhum Enver Paşa’nın ve Merhum Çolpan’ın ruhu şâd, mekânı cennet olsun.
BELCİVAN
Feryadım dünyanın varlığını boğsun,
Ümidin en sonuncu iplerini koparsın!
Öfkeden titreyen genç bir yiğidin
Taştan sinesine mermiler boşalmış.
Dağlarda hürriyet için gezen geyiğin
Kara gözlerine matemler girmiş!
Deryalar, dalgalar titreten bir er
Darbeler kahrından yıkılmış, kalmış!
Kurtuluş yıldızı yokluğa girmiş,
Senin son canını düşmanlar almış.
Marmara boyları, Edirne yolu,
Çatalca ovası, Boğaz geçidi,
Karpat dağları, Trablus çölü.
Güzel Selânik’in şirin bağları…
Şehitler yüzüne damlayan nurlar
Kan ağlattı bizlere bu haber!
Berlin sokakları yiğidin birin
Dopdolu… koynuna aldı.
Tiflis havaları bir kurtarıcı eri
Kara kana boyayıp yerlere saldı.
Tarihin rengini birçok kanla
Karartıp dolduran Belcivan
En son ümidi kana boyamış,
Âh nasıl da uğursuz zamanlar gelmiş!
Feryadım dünya varlığın boğup öldürsün,
Kapkara bahtıma şeytanlar gülsün!
© 2023. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.
KAYNAKLAR:
---; “Enver Paşa”, Habertürk, 04.08.2014, https://www.haberturk.com/haber/haber/976232-enver-pasa, Erişim Tarihi: 01. 08.2023.
Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa, Cilt 3, Remzi Kitabevi, İstanbul 1972.
Çolak, Mustafa; “Enver Paşa (1882-1922)”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/enver-pasa-1882-1922/, Erişim Tarihi: 01.08.2023.
Köseoğlu Tülay, “Mustafa Çokayoğlu’nun Kaleminden Enver Paşa ve Paşa’nın Şehadeti”, Türkiyat Mecmuası, Cilt 28/1, 2018, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/495846, Erişim Tarihi: 01.08.2023.
Paksoy, İrfan; Cihan Harbinde Osmanlı Devleti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2018.
Paksoy, İrfan; Türkistan’dan Balkanlara, (Basılmamış Eser).
Sonyel, R. Salahi; “Enver Paşa ve Orta Asya'da Başgösteren "Basmacı" Akımı”, https://belleten.gov.tr/tam-metin/496/tur, Erişim Tarihi: 01. 08.2023.