GİRİŞ…
21 Mayıs 1864 tarihi Büyük Çerkes Sürgününün başladığı tarihtir. Bu önemli tarih dünyadaki tüm Çerkeslerin kalplerine yazılı acı ve hüzün dolu bir kopuşu simgeler. Bu konu ile ilgili olarak hazırladığım üç bölümden ibaret yazının ilk iki bölümü son iki makalemde yayımlanmıştı. Bugün de yazının son bölümünü oluşturan makale okuyucular ile paylaşılmaktadır.
SÜRGÜN SIRASINDA YAŞANAN KAYIPLAR…
Sürgün sırasındaki yol şartları, salgın hastalıklar, açlık ve Kafkasya'daki Taman, Tuapse, Anapa, Tsemez, Soçi, Adler, Sohum, Poti, Batum ve diğer limanlardan kapasitelerinin çok çok üzerinde yolcu – sürgün bindirilen nice deniz vâsıtasının (tekne – gemi) Karadeniz’de batması sonucu resmî olmayan rakamlara göre sürgüne tâbî tutulan Çerkeslerden 400.000-500.000’i hayatını kaybeder.
MUKAYESELİ RAKAMLAR…
Rus kaynaklarına göre, 1863-64 yıllarında Osmanlı Devleti’ne göç edenlerin sayısı 418.000 kişi, 1858-65 yılları arasında göç edenlerin toplam sayısı da 493.000’dir. İngiliz savaş tarihçisi ve yetkin bir Kafkasya tarihçisi olarak da bilinen William Edward David Allen'e (1901-1973) göre, o zamanki Osmanlı topraklarına yerleştirilmiş olan Çerkeslerin sayısı 600.000’den fazladır. Uzmanlık alanları arasında Osmanlı İmparatorluğu, Balkanlar ve Orta Doğu olan ABD’li tarihçi Justin McCarthy (d. 1945), sürülen Çerkes ve diğer Kafkas topluluklarının sayısının 1.200.000 dolayında olabileceğini, bunun ancak 800.000 kadarının hayatta kalabildiğini, sağ kalan nüfusun 600.000’inin 1856-64 arasında, 200.000’inin de 1864 sonrasında göç ettiğini belirtmektedir. Bu durumda Allen ve McCarthy'nin 1864 yılında Osmanlı coğrafyasına yerleşebilen nüfusa ilişkin tahminleri uyuşmaktadır. Çerkes-Kabartay kökenli Türk asker (general) ve tarihçi İsmail Hakkı Berkok'a (1890-1954) göre ise bu sayı 1.000.000 kadardır. Bütün bunlar, kuşkusuz tahminî sayılardır. Sayıyı daha az ya da daha çok olarak gösteren kaynaklar da vardır. Ancak Çerkes kaynakları, genellikle 1.500.000 sayısı üzerinde birleşmektedir.
Sürgüne katılan nüfusun en az dörtte birinin yolculuk, kamp yaşamı ve yeni yerleşim yeri sırasında öldüğü kabul edilmektedir. Rusların doğrudan öldürdüğü Çerkes sayısı ise 500.000’den fazla olarak tahmin edilmektedir.
GÖÇMENLERİN OSMANLI DEVLETİ’NDE İSKÂN YERLERİ…
Zorlu deniz yolculuğunu tamamlayabilen Osmanlı Devleti'nin Trabzon, Samsun, Sinop, İstanbul, Varna, Burgaz ve Köstence limanlarında indirilir ve bu yerleşim merkezilerine kendileri için hazırlanan kamplara yerleştirilirler. Ancak bu kamplar kısa bir süre içinde açlık ve salgın hastalıklar sebebiyle binlerce insanın hayatını kaybettiği ölüm kampları hâline gelir. Bunun ardından geçmenler bir kısmı göç ettikleri Suriye ve Ürdün gibi bölgelerde iskân edilirler.
SON DİRENİŞİN GERÇEKLEŞTİĞİ YERE DAİR…
Son Çerkes direnişinin gerçekleştiği “Kbaada” ismi Büyük Çerkes Sürgünü sonrasında Rus idaresi tarafından “Krasnaya Polyana” (Kızıl Çayır) olarak değiştirilir.
Anavatanlarından sürgün edilen Çerkeslerin yaşadığı tarihî trajedi her yıl 21 Mayıs'ta anılmaktadır.
21 MAYIS’IN ANLAMI…
21 Mayıs 1864, dünyadaki tüm Çerkeslerin kalplerine yazılı acı ve hüzün dolu bir kopuşu simgeler.
OŞHAMAFE…
Çerkesler, Avrupa’nın en yüksek dağı olan Elbruz Dağı'na “Nurlu Dağ” anlamına gelen Oşhamafe derler. Çerkesler için Oşhamafe yücedir, asildir, çok değerlidir ve ulaşılmazdır. Yaşanan acılar nedeniyle de Çerkesler mevcut durumu “Oşhamafe kızgın, Oşhamafe üzgün, Oşhamafe yaslı...” diye ifade ederler.
İŞGÂL Mİ, SOYKIRIM MI?
Yaşananlar işgâl midir, sürgün müdür yoksa soykırım mı? Bölgede yaşananlara, bu kavramların anlamlarına ve Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu 9 Aralık 1948 tarihinde kabul ettiği ve 12 Ocak 1951 tarihinde de yürürlüğe giren Soykırım Suçunun Önlenmesine ve Cezalandırılmasına Dair Sözleşme'nin 1 ve 2’nci maddelerine bakılacak olunursa bahse konu sualin cevabının, sual ile birlikte bahsedilen tüm olumsuzluklar olduğu anlaşılacaktır.
Çerkesya’da 1763-1864 döneminde yaşananlara genel olarak bakılacak olunursa;
* Çarlık Rusyası, Kuzey Batı Kafkasya’yı işgal ederek, Çerkeslerin tarihî topraklarını ellerinden almış,
* Çarlık Rusyası, 1763-1864 savaşı süresince Çerkesleri sistemli olarak katliama ve etnik soykırıma tâbî tutmuş,
* Rus Çarı ve komutanlarının da bu konuda açık emirleri olmuş,
* Farklı kaynakların belirttiği rakamlarda farklılıklar olmakla birlikte Çerkes soykırımında yaşamını kaybedenlerin sayısı yaklaşık 500.000 ve sürgün edilenlerin sayısı ise 1,5 milyon olup sürgün edilenlerin de üçte biri de sürgün yollarında hayatını kaybetmiştir.
Çerkesya’da yaşananlar için sadece BM Sözleşmenin bahse konu maddeleri değil aynı zamanda tanıklar ve tarihî kaynakların beyanları da “soykırım” olduğu gerçeği ile örtüşmekte ya da “soykırım” demektedir.
SONUÇ…
Sonuç olarak, yaşanan acılar nedeniyle de Çerkeslerin mevcut duruma ilişkin yerel ifadesi üzere “Oşhamafe kızgın, Oşhamafe üzgün, Oşhamafe yaslı...” Bu soykırım ve sonrasındaki sürgünün cümle mazlum ve mağdurlarına da rahmet olsun...
© 2024. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.
KAYNAKLAR:
-; “Bir Soykırımın Adı: 1864 Büyük Çerkes Sürgünü 3. Bölüm”, https://circassianportal. Word press. com/ 2010/05/18/bir-soykirimin-adi-1864-buyuk-cerkes-surgunu-3-bolum/, Erişim Tarihi: 13.05.2020.
-; “Çerkes Soykırımı nedir? 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü tarihçesi” Milliyet, 21.05.2019.-, “İşgal, Soykırım ve Sürgün-Tanıklar”, https://demokratikcerkeshareketi.org/node/718, Erişim Tarihi: 13.05. 2020.
-; “Soykırım Suçunun Önlenmesine ve Cezalandırılmasına Dair Sözleşme”, https://www. ombudsman.gov.tr/contents/files/32702-Soykirim-Sucunun-Onlenmesine-Ve-Cezalandirilmasina-Dair-Sozlesme.pdf, Erişim Tarihi: 14.05.2020.
-; Allen, William Edward David and Muratoff, Paul; Caucasian Battlefields, Cambridge University Press, London – UK 2010.
-; Altın, Hakan; “XIX Yüzyılda Osmanlı Devleti’ne Yapılan Çerkes Göçleri (Çerkes Sürgünü)”, Belgi, Sayı 14, Yaz 2017 / 1.
-; Berslan, Mishe; “Çerkes Soykırımı (2)”, https://cherkessia.net/author_article_detail.php? article_ id=153, Erişim Tarihi: 13.05.2020.
- Bozkurt, Mehmet; “21 Mayıs 1864 Çerkeslerin Sürgünü”, https://www.jinepsgazetesi.com/ 21-mayis-1864-cerkeslerin-surgunu-10378.html, Erişim Tarihi: 14.05.2020.
- Kafkas Dernekleri Federasyonu, “Oşhamafe kızgın, Oşhamafe üzgün, Oşhamafe yaslı…”, 07.02.2014, https://www.kaffed.org/haberler/diasporadan/item/2015-oşhamafe-kızgın,-oşhamafe-üzgün,-oşhamafe-yaslı.html, Erişim Tarihi: 13.05.2020.
- Kumuk, Tuğan; “Çerkeslerin Türkiye Sürgünü”, (İçinde: Vatanından Uzaklara Çerkesler, Ed. Murat Papşu), Bölüm 1, s. 17‐34, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2004), https://21mayis. org/ content/pdf/ exile/ Kumikov _cerkeslerin_turkiyeye_surgunu.pdf, Erişim Tarihi: 13.05. 2020.
- Natho, Kadir I.; Circassian History, Xlibris Corporation, USA 2009.
- Paksoy, İrfan; “21 Mayıs 1864: Hem Soykırım Hem Sürgün”, https://www.dibace.net/ uncategorized/ 21-mayis-1864-hem-soykirim-hem-surgun/21.05.2020, Erişim Tarihi: 13.05. 2020
- Perruchoud, Richard ve Cross, Jillyanne Redpath; Göç Terimleri Sözlüğü, Uluslararası Göç Örgütü, https://publications.iom.int/system/files/pdf/iml31_turkish_2ndedition.pdf, Erişim Tarihi: 14. 05.2020.
- Richmond, Walter, The Circassian Genoside, Rudgers University Press, London – UK 2013.
- Türcan, Talip; “Sürgün”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 38, İSAM, İstanbul 2010.