4 Eylül 1922 Pazartesi…
Büyük Taarruzun onuncu günü.
Yunan Küçük Asya Ordusu’nun [1] tüm birliklerinin İzmir, Bandırma ve Mudanya hattında bozgun halinde geri çekilişi ve TBMM ordularının da takip harekâtı, Gazi ve Müşir (mareşal) Başkumandan’ın emrine uygun olarak devam etti tüm hatlarda.
İtilaf Devletleri, Küçük Asya’daki Yunan kuvvetlerinin kayda değer bir kısmının imhâ ve esir edilmesinden sonra, kalanların da bertaraf edilmesi için girişilmiş olan takip harekâtının hızla gelişmesi karşısında büyük bir endişeye düştüler ve 4 Eylül 1922’de Uşak’ta bulunan Gazi ve Müşir Başkumandan’a mütâreke [2] teklif ettiler.
5 Eylül Salı…
Gazi ve Müşir Başkomutan 5 Eylül’de Müttefik Devletlere verdiği cevapta, Yunan Küçük Asya Ordusu’nun mağlup olduğu, direnme ihtimâli olmadığı, Anadolu için mütâreke görüşmelerine yer olmadığı, görüşmelerin ancak Yunan kuvvetlerinin işgâli altında olan Doğu Trakya için söz konusu olabileceğini ve şartlarını bildirdi. Müttefik Devletler tarafından Gazi ve Müşir Başkomutanın şartları kabul edilerek tekrar mütâreke isteğinde bulunuldu.
6 Eylül Çarşamba...
İzmir’de Yunan işgâlinin başladığı 1919 yılının 15 Mayısından itibaren İzmir Valisi ve Yunan Yüksek Komiseri [3] Aristeidis Stergiyadis [4] ile uyum içinde çalışan İzmir Belediye Reisi Hacı Hasan Bey [5] de Türk kuvvetlerinin durdurulamayacağını ve kısa süre içinde İzmir’e gireceklerini anlayınca 6 Eylül 1922’de bir vapurla Midilli adasına kaçtı.
5 – 6 Eylül…
Büyük Taarruz’un on birinci ve on ikinci günü. Gazi ve Müşir Başkumandan emrindeki TBMM Ordularının takip harekâtı başarılı bir şekilde devam etmekteydi.
7 Eylül Perşembe…
İzmir Başpiskoposu Hrisostomos, [6] eski Yunanistan başbakanı Venizelos’a [7] gönderdiği yazıda, Küçük Asya’daki [8] Helenizm [9] için artık yapacak bir şey kalmadığını ve kaybettiklerini bildirmekteydi
Aynı gün, Stergiyadis, İzmir limanında bulunan bir İngiliz savaş gemisine sığındı ve bütün Yunan memurları da İzmir’i terk etti. Stergiyadis’in yetki bölgesinden ayrılmasıyla Küçük Asya’daki Yunan idaresi de sona ermişti. Stergiyadis, bir daha ne Yunan ne de Türk topraklarına ayak basamadı. İstanbul üzerinden Romanya’ya ve oradan da ölünceye kadar yaşayacağı Fransa’ya gitti.
Devam eden takip harekâtı…
Türk birliklerinin takip harekâtı aralıksız ve başarılı bir şekilde devam ediyordu. Geri çekilen Yunan kuvvetleri yer yer direnmek istedilerse de muvaffak olamadılar.
Takip harekâtı, insan üstü bir gayret ve hızla ilerledi. Türk askerî Büyük Taarruz öncesinde olduğu gibi Büyük Taarruz sonrasında da adeta uyumak ve dinlenmek nedir bilmedi. Çünkü kurtardığı her kasabanın, köyün ve şehrin Yunanlar tarafından yakıldığını, bölgedeki Türklerin de vahşice katledildiğini görmekteydi. Bir dakikalık zaman kazanmasının, birçok yerleşim merkezinin ve birçok Türk’ün hayatını kurtaracağının idraki içindeydi.
Türk birlikleri, Bursa istikâmetine kaçan Yunan birliklerini de takip ederek önce Bilecik’i, 6-7 Eylül’de de İnegöl ve Yenişehir’i işgâlden kurtardı.
Fahrettin (Altay) Paşa’nın mânidar cevabı…
Bu noktada, takip harekâtının aslî unsuru 5. Süvari Kolordusu Komutanı Ferik (Korgeneral) Fahrettin (Altay) Paşa’nın [10] “On Yıl Savaş (1912-1922) ve Sonrası” isimli hatırâtının üç yüz kırk sekizinci sayfasında bahsettiği hususlara göz atalım:
“Evvelce İngiliz Generali Milne’in çizdiği hattın [11] karşısında bulunuyorduk ki bu hattın güney kanadı Bozdağ’a, kuzey kanadı da Bintepeler ile Küçük Marmara Gölüne dayanıyordu. Demiryolunun geçtiği uzun Gediz Vadisi yolsuz, kesik dereler ve bağlar ile kaplı, düşmanın her iki kanadının makas ateşi altındadır. Düşmanın bu hattı tutacağını tahmin ederek düşmanın zayıf tarafı olan Bintepelere ilerlemeyi uygun bularak, tümenlere bu konuda emir verdim. 6 Eylül günü Bintepeler’e yaklaşan kuvvetlerimiz bu hatta düşmanın bulunmadığını görmüşler ve tepeleri tutmuşlar.
(Salihli - Manisa) Sart’a görevlendirilen Kolordu Süvari Muhafız Bölüğü, Sart istasyonunu ele geçirdiğini bildirdi. Artık düşman kuvvetleri sadece İzmir etrafındaki dağları ve geçitleri tutmuş olabilirlerdi. Bu esnada 14. Süvari Tümeninden şu raporu aldım:
‘İhtiyat cephânesi de sarf edilmiştir. Yeni cephâne nereden alınacaktır?’
Raporu okuduktan sonra altına ‘kılıca kuvvet’ yazıp raporu geri gönderdim.”
İşgâlden kurtarılan yerleşim merkezleri…
4 Eylül’de Manisa’nın güneydoğusundaki ilçelerinden Kula, 5 Eylül’de Alaşehir ve Salihli, 6 Eylül’de Balıkesir, 7 Eylül’de Aydın 8 Eylül’de de Manisa Türk birlikleri tarafından Yunan işgâlinden kurtarıldı.
Devam edecek…
© 2023. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.
SONNOTLAR:
[1] Küçük Asya Ordusu, Kurtuluş Savaşı’nda Batı Anadolu’da Türk kuvvetlerine karşı savaşmış Yunan ordusudur. Bu ordunun büyük bölümü 26.08-18.09.1922 tarihlerindeki Büyük Taarruz’da TBMM Orduları tarafından imhâ edilmiştir. İzmir’in 15 Mayıs 1919 tarihinde işgâlinden itibaren bu orduda başkomutanlık yapanlar tarih sırasına göre şu şekildeydi: Albay Nikolau Zafiriu (15.05 - 02.06. 1919), Tümgeneral Nider (02. 06 - Aralık 1919), Tümgeneral Komnimos Miliotis (Aralık 1919 - Eylül 1920), Korgeneral Leonidas Paraskevopoulos (Eylül 1920 - 03.11.1920), Korgeneral Anastasios Papoulas (03.11. 1920 - 19.05.1922), Korgeneral Georgios Hacıanesti (19.05-28.08.1922), Tümgeneral Nikolas Trikupis (28.08-02.05. 1922), Tümgeneral Polimenakos (05-19.09.1922).
[3] Diplomaside ‘yüksek komiser’ rütbe, statü ve rol bakımından büyükelçiye eşdeğer kabul edilir.
[4] Aristeidis Stergiyadis (1861-1949) İzmir 1919-1922 döneminde Yunan işgâli altındayken bu şehrin Yunan yüksek komiseri ya da diğer ifadeyle genel valisiydi. Büyük Zafer’in ardından İzmir’den İstanbul’a, oradan da Romanya üzerinden da Fransa’nın Nice kentine gitmiş ve ömrünün sonuna dek orada yaşamıştır.
[5] Hacı Hasan Bey, İzmir işgâli sırasında, 1919-1922 yılları arasında İzmir’de belediye başkanlığı yapmış bir siyasetçidir. 1919 Osmanlı genel seçimleri sonrası 15 Mayıs 1919 tarihinde İzmir’in Yunan askerleri tarafından işgâl edilmesi sonrası İzmir’de bulunan Yunan Yüksek Komiserliği, belediye binası önündeki Osmanlı bayrağını indirerek yerine Yunan bayrağı asmış, belediye işlerini denetlemek için de bir kişiyi görevlendirmiş ancak Müslüman-Türk halkı denetim altında tutmak için yönetimde değişikliğe gitmemiş ve Hacı Hasan Bey görevinde kalmıştır. Belediye Reisi olarak Yunan yönetimiyle uyum içinde çalışmış, bunun için de maaşı beş kat arttırılmıştı. 26 Ağustos 1922 tarihinde başlayan Büyük Taarruz sonrası Hacı Hasan Bey, 6 Eylül’de ailesi ve hazinesiyle birlikte Midilli’ye kaçmıştır. Kurtuluş Savaşı’nda düşmanla iş birliği yaptığı gerekçesiyle 1927 yılında kabul edilen bir kanunla yurtdışına sürgün edilmesine karar verilen ve kamuoyunda Yüzellilikler olarak bilinen listede ismi olan Hacı Hasan Bey, 1931 yılında Atina'da ölmüştür.
[6] Hrisostomos Kalafatis (1867-1922). İzmirli aziz, Rum din ve siyaset adamı. I. Dünya Savaşı’ndan sonra İzmir’in Yunan işgâli altında bulunduğu dönemde İzmir metropoliti idi. Kentteki Yunan işgâlinden bir gün önce bir bildiri yayımlamış olduğu; “Kurtarıcılarımız yarın şehre gelecektir. Yaşasın milletimiz!” şeklinde ifadeler kullandığı bilinmektedir. İzmir’in işgâli esnasında Yunan İşgal Komutanı Zafiriu’nun bildirisi halka dağıtılırken komutanı ve Onunla birlikte bulunanları takdis etmesi, Türk halkında büyük tepki uyandırmıştır. Yunan ordusunun işgâl ettiği bölgelerdeki eylemlerine dair şikâyetler üzerine Ekim 1919’da Paris Barış Konferansı’na sunulan Milletlerarası Tahkik Komisyonu Raporu’nun 9. maddesinde “Metropolit’in askerî birlikleri takdis için yaptığı tören ateşe benzin dökmekten başka bir işe yaramamıştır.” denilmiştir. Büyük Taarruz sonrasında Türk ordusunun Yunan işgâline son vermek üzere şehre girmesinden sonra halk tarafından linç edilmiştir. 4 Kasım 1922 tarihinde Rum Ortodoks Kilisesi tarafından aziz mertebesine yükseltilmiştir.
[7] Elefterios Venizelos (1864-1936). Yunanistan'ın eski başbakanı, Megali İdea (Yunan Büyük İdeali)’nin mimarı ve modern Yunanistan’ın en önemli siyasetçilerinden biriydi. Girit Adası’nın Hanya şehrinde doğmuş, hukuk öğrenimi görmüş, Girit’in Yunanistan’a katılmasını amaçlayan ayaklanmaları düzenlemiş, 1898 yılında Girit komiserliğine atanan Prens Georgios’u düşürdükten sonra, yüksek komiser yardımcılığını elde etmiştir. 1910 yılında Yunanistan’daki askerî yönetimin başkanlığına getirilen Venizelos, Sırbistan, Bulgaristan ve Karadağ ile kurduğu Balkan Birliğinin desteğiyle, Osmanlı Devleti’ne açtığı Balkan Savaşı sonucu Girit’in 1913 yılında Yunanistan’a bağlanmasını sağladı. Osmanlılardan aldığı toprakları kaybetme korkusuyla, I. Dünya Savaşı’nda tarafsız kalmayı tercih etmiş, ancak, İtilâf Devletleri’nin verdiği teminatla Çanakkale’ye kuvvet göndermeye kalkışınca Mart 1915 ayında Kral Konstantin tarafından istifaya zorlanmış ve istifa etmiş, aynı yıl Ağustos ayında yapılan seçimlerle tekrar iktidara gelmiş, fakat Müttefikler cenahında Sırbistan'ın yanında savaşa girme çabası ikinci kez görevinden uzaklaştırılmasına sebep olmuştur. 1916 yılında Selanik'te muhalif bir hükûmet kurmuş, Haziran 1917 ayında Müttefiklerin baskıyla Konstantin’in, tahtı oğlu Aleksandr lehine bırakmasından sonra Atina’ya ülkenin başbakanı olarak dönmüştür. I. Dünya Savaşı’ndan sonra yapılan Paris Konferansında kimi Müttefik liderler nezdinde yaptığı taleplerin kabul görmesi sonucu İzmir’e asker çıkarmış, İzmir ve havalisinin Yunanistan tarafından işgâl edilmesini sağlamıştır. Kasım 1920 seçimlerinde Kralcı ittifak karşısında ağır yenilgiye uğrayınca görevden ayrılmıştır. 1928 yılında millî birlik hükûmetiyle tekrar iktidara gelmiş, bu yıllarda Türkiye'ye karşı barışçı bir siyâset uygulamaya çalışmış ise de ülke içindeki ekonomik dengesizlik, onu 1933 yılında iki kez hükûmetten çekilmek zorunda bırakmıştır. 1935 yılında Girit’in bağımsızlığını ilan etmesi durumunu güçleştirmiş, seçimleri kaybedince Paris’e gitmiş, orada gıyâben ölüme mahkûm edilmiştir. 1936 yılında da Paris’te ölmüştür.
[8] Küçük Asya: Anadolu
[9] Helenizm: Eski Yunan kültürünün doğu kültürleriyle teması sonucu ortaya çıkan fikir, sanat ve felsefe akımıdır.
[10] (Fahrettin (Altay) Paşa (1880-1974), Kurtuluş Savaşı kahramanlarından asker ve siyasetçi. II. Balkan Savaşı’nda görev yapmış, I. Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesinde ve Romanya Cephesinde görev yapmış, Kurtuluş Savaşı’nda Konya Ayaklanmasının bastırılmasında, I. ve II. İnönü Muharebeleri ile Sakarya Muharebesi’nde görev yapmış, Sakarya Muharebesi’nin ardından mirlivâ (tümgeneral) rütbesine terfî ettirilmiş, 5. Süvari Kolordu Komutanı olarak Büyük Taarruz’da ve Dumlupınar Muharebesinin ardından başlatılan takip harekâtında başarılı görevler yapmıştır. İzmir’e ilk giren süvari birliklerinin başındaydı. Büyük Zafer sonrasında korgeneral rütbesine terfî ettirilmiştir. I. Dönem TBMM’de Mersin, II. Dönem TBMM’de de İzmir milletvekili idi. 1926 yılında orgeneral rütbesine terfî ettirilmiş, 1933 yılında 1. Ordu Komutanlığına atanmış, 1945 yılında da yaş haddinden ordudan emekliye ayrılmıştır.
[11] Kurtuluş Savaşı’nın başlarında, Türk kuvvetleri ile Yunan kuvvetleri arasında belirlenen bir hattır. Mondros Mütarekesi’nden sonra İstanbul’daki işgâl kuvvetleri komutanlarından biri olan İngiliz General Goerge Milne, İstanbul hükûmetlerinin çalışmalarını yönlendirmeye yönelik çabalarıyla tanıyordu. Milne, Anadolu’nun batısında Türkler ile Yunanlar arasında çatışmaları önlemek için bir sınır belirlemiş ve 3 Kasım 1919 tarihinde Harbiye Nezâretine bildirmiştir. Bu hat, Ayvalık’ın kuzeyindeki Aymazdağı’ndan güneye doğru Tatarköy, Keşelli, Sart, Bademlik, Umurlu ve Selçuk’tan geçiyordu. Bu hat / sınır büyük tepki görmüş ve çeşitli yerlerde gösteri ve mitinglerle protesto edilmiş, Kuvay-ı Milliye güçleri tarafından da tanınmamıştır. Öte yandan Yunanlar da Milne Hattı’nı aşmak amacıyla 18 Ocak 1920 tarihinde Soma ve Salihli cephelerinden taarruza geçtiler ama geri çekilmek zorunda kaldılar. 22 Haziran 1920’de başlayan Yunan taarruzu, Milne Hattı’ndan başlamış ve bu yapay sınır bu taarruzla birlikte ortadan kalkmıştır.
KAYNAKLAR:
Atalay, Bülent; “İşgal Döneminde İzmir Metropoliti Hrisostomos (1919–1922)” Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Haziran 2009, Cilt 11, Sayı 1, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/321653, Erişim Tarihi: 04.09.2023.
Altay, Fahrettin; On Yıl Savaş (1912-1922) ve Sonrası, İnsel Yayınları, İstanbul 1970.
Clagg, Richard; A Concise History of Greece, 3rd edition, Cambridge University Press, Cambridge - UK 2013,
Elvan Öz, Dilek; “Birinci Dünya Savaşı’nı Bitiren Ateşkes Anlaşmaları, Uygulamaları ve Uluslararası Hukuk”, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2005.
Geçer, Kadir Türker; “Türk Kurtuluş Savaşı’nda Görev Almış Yunan Komutanların Anılarından Hareketle Türk ve Yunan Ordusunda Ordu Geleneği ve Komutanlık Anlayışlarının Değerlendirilmesi”, On İkinci Askerî Tarih Sempozyumu Bildirileri – II (Sunulmayan Bildiriler), Kuruluşundan Günümüze Türk Ordusu (20 - 22 Mayıs 2009 - İstanbul), Gnkur ATASE Bşk.lığı Yayını, Gnkur.Bsmv., Ankara 2010.
Kocatürk, Utkan; Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, 2. Baskı, TTK Bsmv., Ankara 1988.
Paksoy, İrfan; Cihan Harbi’nde Osmanlı Devleti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2018.
Paksoy, İrfan; Büyük Taarruz Destanı, (Basılmamış Eser).
